„Wiara, nauka, sens – kultura europejska wobec spraw ostatecznych” – spotkanie XIII

„Judaizm u początku chrześcijaństwa”

Relacja filmowa z wydarzenia na Facebooku: Kliknij tutaj

Najważniejsze idee stworzonej przez chrześcijaństwo kultury europejskiej mają dwa źródła: filozofię starożytnej Grecji, która sformułowała oparte na racjonalizmie zasady poznawania rzeczywistości, odróżniające Europę od wszystkich innych kultur świata, oraz wiarę starożytnego Izraela, która za sprawą Jezusa z Nazaretu określiła ostateczny cel istnienia człowieka. Dzięki starożytnym Grekom za pomocą ciągle udoskonalanych metod naukowych poznajemy rzeczywistość i dowiadujemy się jak funkcjonuje, dzięki wierze starożytnych Żydów mamy odpowiedź na pytanie, dlaczego funkcjonuje. Jak i dlaczego – te dwa pytania połączyły w kulturze europejskiej sferę profanum i sferę sacrum. Historia kultury europejskiej to historia relacji między nimi. Relacje te wyznaczały granice epok w dziejach Europy: średniowiecze to epoka harmonii, czasy nowożytne to rosnący między tymi sferami dystans, niechęć czy wręcz wrogość. W samym chrześcijaństwa relacje te decydują o tożsamości katolicyzmu i protestantyzmu: katolicyzm to akceptacja dorobku starożytnej Grecji, protestantyzm to jego częściowe przynajmniej odrzucenie. Aby relacje między obydwiema sferami lepiej rozumieć, opisywać i myśleć o ich przyszłości, należy im się bliżej przyjrzeć u starożytnych, greckich i żydowskich, źródeł.

Drugie spotkanie z księdzem doktorem Ryszardem Kempiakiem poświęcone było historii judaizmu. Wykładowca rozpoczął od ciekawostki: stworzonego przez jednego z autorów żydowskich rankingu stu Żydów, którzy mieli największy wpływ na historię ludzkości. Pierwszą dziesiątkę otwiera Mojżesz, na drugim miejscu jest Jezus z Nazaretu, w dalszej kolejności Albert Einstein, Zygmunt Freud, Abraham, św. Paweł, Karol Marks, Teodor Herzl (twórca syjonizmu, idei stworzenia państwa izraelskiego), Maryja, matka Jezusa, Baruch Spinoza (filozof żyjący w XVII wieku). Na miejscu jedenastym jest biblijny Dawid, na czternastym Judasz Iskariota.

Źródłem poznania historii Izraela jest Biblia Hebrajska, nauki historyczne, archeologia i dyscypliny pokrewne. Rozpoczyna się ona wraz z powołaniem Abrahama około roku 1850 p.n.e., jego wędrówką do ziemi Kanaan (dzisiejsza Palestyna), życiem jego syna Izaaka i wnuka Jakuba, któremu Bóg zmienił imię na Izrael. Jakub miał dwunastu synów, którzy dali początek dwunastu plemionom Izraela. Obecność Józefa, syna Jakuba, sprzedanego przez braci do Egiptu, to ślad po przenosinach do tego kraju przynajmniej części izraelskich plemion. Nastąpiło ono około roku 1700 p.n.e. Pokolenia te, prześladowane w następnych wiekach przez faraonów (najprawdopodobniej Setiego I i Ramzesa II) pod przewodnictwem Mojżesza podjęły wędrówkę do ziemi Kanaan. Działo się to około roku 1250 p.n.e. W trakcie czterdziestoletniej wędrówki przez pustynię Bóg odnowił z nimi Przymierze, dając Mojżeszowi tablicę z Dziesięciorgiem Przykazań. Następne stulecia już w Ziemi Obiecanej, to okres Sędziów – czasy ustroju teokratycznego – i królów, Izrael stał się monarchią. Najbardziej znani królowie to Dawid i jego syn Salomon. Dawid uczynił Jerozolimę stolicą Izraela, a Salomon wybudował Świątynię. Stała się ona centrum żydowskiego życia religijnego. Po śmierci Salomona jego królestwo rozpadło się na Izrael (państwo północne, zamieszkane przez dziesięć plemion izraelskich) i Judę (państwo południowe zamieszkane przez dwa plemiona ).

W VIII wieku p.n.e. Izrael został bezpowrotnie zniszczony przez najazd Asyryjczyków. W roku 722 p.n.e. padła stolica Samaria, mieszkańcy zostali uprowadzeni a na ich miejsce sprowadzono obce ludy, które w następnych wiekach Żydzi objęli wspólną nazwą Samarytan. W wieku VI p.n.e. podobny los spotkał Judę. W roku 587 p.n.e. babiloński król Nabuchodonozor II zdobył Jerozolimę, zniszczył świątynię Salomona a mieszkańców uprowadził do swego państwa nad Eufrat i Tygrys. Losu pobratymców uniknęli tylko dlatego, że kilkadziesiąt lat później Babilończycy zostali pokonani przez Persów, a Cyrus II, ich tolerancyjny władca, w roku 539 lub 538 p.n.e. pozwolił im na powrót.

Uprowadzenie do Mezopotamii kończy przedwygnaniowy okres w historii Izraela i jego religii, okres, w którym centrum kultu religijnego była Świątynia. W niej się modlono, w niej składano ofiary, w niej rozwijał się kult Jahwe. W trakcie corocznych obchodów wspominano najważniejsze wydarzenia, co podkreślało więź między narodem a religią. Z niewolników faraona Izraelici stali się świadomym swego posłannictwa narodem. Wyróżniał ich monoteizm, czyli wiara w jednego Boga. Wszystkie sąsiadujące z nimi narody były politeistyczne, wierzyły w wielu bogów. Wyróżniały ich bardzo wysokie wymagania etyczne i świadomość powołania. Świadomość tę utwierdzała w nich działalność proroków, którzy nie tyle przepowiadali, co kształtowali przyszłość, skłaniając Izraelitów do przestrzegania przymierza z Bogiem. Izrael stał się wspólnotą wiary. Wygnanie doprowadziło do przemian w religii, ze świątynnej stała się religią Księgi. Zachowanie tożsamości na wygnaniu wśród obcych ludów sprawiło, że Żydzi zaczęli spisywać tradycje, przekazywane do tej pory ustnie, rodziły się kolejne księgi Starego Testamentu.

Panowanie perskie obejmowało lata 539-331 p.n.e. Król Cyrus nadał Żydom znaczną autonomię i zezwolił na odbudowę Świątyni. Odbudowano ją w roku 515 p.n.e. Przetrwała ona do roku 70 n.e. Ponieważ nie wszyscy uprowadzeni chcieli wrócić do swej ojczyzny, narodziła się diaspora, czyli stałe zamieszkiwanie Żydów poza terenami dzisiejszej Palestyny, pozostających jednak w bliskim kontakcie z tamtejszymi rodakami.

Judaizm powygnaniowy przyniósł ze sobą zmiany w praktykach religijnych. Powstał zwyczaj publicznego czytania świętych ksiąg w synagogach, znakiem przymierza z Bogiem stało się obrzezanie, rozpowszechniło się przestrzeganie szabatu. W takim kształcie judaizm wszedł w epokę hellenistyczną, zapoczątkowaną podbojami Aleksandra Macedońskiego. Żydzi znaleźli się pod silnym wpływem politycznym i kulturowym tradycji greckich. Wpływy hellenistyczne były tak silne, że niektóre powstałe wówczas księgi święte pisane były po grecku, pisma te nie weszły jednak do kanonu Biblii Hebrajskiej, stały się natomiast częścią Biblii chrześcijańskiej. W III i II w. p.n.e. w Aleksandrii powstało greckie tłumaczenie ksiąg Starego testamentu przeznaczone dla tych przedstawicieli świata helleńskiego, którzy nie znając hebrajskiego i aramejskiego, byli jednak żywo zainteresowani judaizmem. Efektem prac wielu tłumaczy jest Septuaginta. Stała się ona Biblią pierwszych chrześcijan. Pragnienie zachowania tożsamości sprawiło, że Żydzi zwalczali kulturowe i polityczne wpływy hellenizmu. Biblia Hebrajska nie uwzględnia ksiąg napisanych po grecku. Wyrazem oporu politycznego stało się powstanie Machabeuszy, które na pewien czas pozwoliło Żydom cieszyć się względną niezależnością. Kres tej niezależności położyli Rzymianie w roku 63 p.n.e.

Jezus przychodzi na świat w Palestynie stanowiącej część imperium rzymskiego, przebywa w Świątyni wybudowanej przed pięcioma wiekami za zgodą Cyrusa. Przychodzi w atmosferze powszechnego oczekiwania na Mesjasza, na wyzwoliciela politycznego, który przyniesie Żydom wolność, dobrobyt i przestrzegania Prawa. Styka się ze stronnictwami, ukształtowanymi w epoce hellenistycznej, z których każde Mesjasza wyobraża sobie nieco inaczej. Największe znaczenie w społeczności żydowskiej miały stronnictwa faryzeuszy, saduceuszy, esseńczyków, uczonych w Piśmie, Starszych, Kapłanów, zelotów, Samarytan, stronników Heroda i ruchy chrzcielne. Faryzeusze kładli nacisk na zachowywanie czystości rytualnej, odcinali się od tego, co nie było hebrajskie, cieszyli się wielkim autorytetem, także
w Sanhedrynie, były to osoby świeckie, przepisy Prawa regulowały wszystkie najdrobniejsze czynności dnia, uznawali zarówno tradycję pisaną jak i ustną, ustną spisali w postaci Talmudu, wierzyli w życie po śmierci, zmartwychwstanie i aniołów, nie oddzieli religii od polityki, podsycali idee mesjańskie, uważali, że Bóg ma wpływ na życie człowieka., choć nie pozbawia go wolności. Członkami saduceuszy natomiast byli przedstawiciele arystokracji żydowskiej z klasy kapłańskiej, współpracowali z okupantem rzymskim, czekali na Mesjasza, który przywróci monarchię z czasów Dawida., nie wierzyli w zmartwychwstanie i życie po śmierci, uznawali wyłącznie tradycję pisaną, uważali, że wybór między dobrem a złem należy wyłącznie do człowieka, Bóg nie ma na to wpływu.

Na początku spotkania ksiądz Kempiak zalecił jako lekturę książkę „Hebrajskie korzenie nowożytności”. Napisał ją włoski badacz Sergio Quinzio. Pokazuje ona olbrzymi wpływ judaizmu na formowanie się kultury europejskiej. Współtworzył ją żydowski monoteizm, wiara w jednego Boga. Zaznaczone w wykładzie księdza Kempiaka refleksje teologiczne faryzeuszy czy saduceuszy, dotyczące zagadnień wolności człowieka z jednej i wszechmocy Boga z drugiej strony, staną się jednym z najważniejszych zagadnień teologicznych, poruszanych przez europejskich myślicieli.

Jacek Kępa