Dotychczasowe spotkania w ramach cyklu „Nauka, wiara, sens – kultura europejska wobec spraw ostatecznych” omawiały dorobek filozoficzny i naukowy starożytnej Grecji, stanowiący jeden z dwóch filarów europejskiej tożsamości. Drugim filarem jest religia, wartości i poglądy wywodzące się z dorobku starożytnego Izraela. Mające w nim swój początek chrześcijaństwo poszukiwało języka, w którym mogłoby wyrażać charakterystyczne dla niego treści. Wyraziło się w języku wypracowanym przez filozofię grecką, dając początek europejskiej kulturze. Możemy ją uważać za połączenie obydwu tradycji, połączenie, do którego doszło w ostatnich wiekach istnienia cesarstwa rzymskiego. Aby więc zrozumieć europejskość, trzeba znać nie tylko filozofię Grecji, ale także historię Izraela.

Na dwunastym spotkaniu cyklu w jej tajniki wprowadzał słuchaczy ksiądz doktor Ryszard Kempiak, wykładowca Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu i Towarzystwa Salezjańskiego w Krakowie. Podkreślał znaczenie źródeł pozabiblijnych, które odnoszą się do wydarzeń i postaci w Biblii przywoływanych. Niektóre z nich przedstawił bliżej. Źródła te, pojawiające się w coraz większej ilości, są niezależnym od Starego Testamentu potwierdzeniem autentyczności faktów opisywanych w Biblii. Odkryto na przykład inskrypcje z IX wieku przed Chrystusem potwierdzające historyczność rodu Dawida, znaleziono dowody panowania biblijnego króla Ezechiasza w wieku VIII czy też odkopano wspominany w Biblii kanał doprowadzający wodę do sadzawki Siloe w Jerozolimie.

Izraelici byli narodem z bardzo silnie rozwiniętym zmysłem historycznym. Ich religia kładła nacisk na wiązanie Bożych objawień z faktami historycznymi. Pamięć o wydarzeniach przekazywano najpierw ustnie, zaczęto je spisywać po upływie stuleci, gdy pojawiło się pismo. Biblijne rozumienie historii jest inne od współczesnego. Nie dąży ono do naukowej ścisłości, lecz do pokazania wpływu Boga na jej przebieg i formułowania nauk moralnych. Z punktu widzenia współczesnych nauk historycznych oznacza to konieczność zachowania pewnego dystansu do wydarzeń biblijnych, na przykład do opisanej w Księdze Rodzaju historii o potopie. Jego opis, choć umieszczony w pierwszych rozdziałach Biblii, jest młodszy od wielu innych fragmentów. Potop o takim rozmiarze nie mógł się wydarzyć z przyczyn naturalnych, arka nie mogła mieć wielkości opisanej w Biblii, jej budowniczowie nie byli w stanie zgromadzić w niej przedstawicieli rzeczywiście wszystkich zwierząt świata. Historia o potopie odwołuje się prawdopodobnie do rzeczywistej powodzi o ograniczonym zasięgu, ale ważniejszy od prawdy historycznej jest jej dydaktyzm. Jest to opowieść umoralniająca, pokazująca zalew grzechów, z którego człowiek powinien się wyzwolić. Istnieją też naukowe poszlaki, wskazujące, zdaniem wykładowcy, że były dwa wyjścia Izraelitów z Egiptu. Pierwsze nastąpiło w wieku XV p.n.e. i oznaczało wygnanie. Dopiero drugie, które miało miejsce dwa wieki później, jest znaną z Biblii ucieczką spod władzy faraona. W historii wyjścia Izraelitów z Egiptu odzwierciedlony jest historyczny proces stopniowego przenikania plemion izraelskich do Kanaanu. Stwierdzone między nimi różnice wskazują, że niektóre w Egipcie w ogóle nie były. Z drugiej strony psalm 103 (104) jest dosłownym przepisaniem hymnu do boga słońca Ra, w którego wierzono w czasach faraona Echnatona ( XIV w. p. n. e.). W hymnie wymieniono tylko imię Ra na Jahwe. Istnieje kilka hipotez na temat trasy, jaką Izraelici przebyli w drodze z Egiptu do dzisiejszej Palestyny. Czasami także ustalenia archeologiczne zdają się przeczyć wydarzeniom opisanym w Biblii. Archeolodzy twierdzą na przykład, że Jerycho, które mieli zdobyć Izraelici obchodząc mury i dmąc w trąby, w okresie wędrówki do Kanaanu było już zniszczoną o wiele wcześniej ruiną. Zdaniem księdza Kempiaka, obejście murów Kanaanu miała charakter religijny i mogło dotyczyć już tylko samych ruin.

Duży wpływ na odtwarzanie historii Izraela mają tłumaczenia biblijnych tekstów. Oryginalny hebrajski tekst Księgi Rodzaju nie mówi o przejściu przez Morze Czerwone, lecz przez Morze Sitowia. Liczbę Izraelitów opuszczających Egipt tłumaczenia określają na 660 tysięcy, kierując się faktem, że w języku hebrajskim poszczególnym literom przypisywano także wartość liczbową. Zdaniem wykładowcy, prawdziwy sens tego fragmentu oznacza, że Egipt opuścili wszyscy Izraelici. Byli przekonani, że prowadzi ich Jahwe, Stwórca wszystkiego, co istnieje. Prowadzi, wypełniając warunki Przymierza, zawartego setki lat wcześniej z Abrahamem, protoplastą wszystkich Izraelitów. Ich wejście do Ziemi Obiecanej rozpoczyna nowy rozdział historii, zakończony wkroczeniem do Judei Rzymian w roku 63 p.n.e.

Jacek Kępa