20 lutego 2017 roku w Krotoszyńskiej Bibliotece Publicznej im. Arkadego Fiedlera piąte spotkanie w ramach cyklu „Wiara, nauka, sens – kultura europejska wobec spraw ostatecznych” poświęcone zostało filozofii Platona. Na jej temat mówił dr hab. prof. Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku Tadeusz Bartoś, przywołując takie dialogi filozofa, jak „Państwo”, „Uczta”, „Gorgiasz” czy „Fedon”. Zwrócił uwagę na różne sposoby odczytywania twórczości Platona, uznając, że najbardziej odpowiednim jest dostrzeżenie w niej tekstu literackiego. Swe myśli Platon wyrażał w formie dialogów, w których wśród innych postaci występuje także Sokrates. Roztrząsane w nich zagadnienia nie zawsze znajdują ostateczne rozstrzygnięcie. Autor pozostawia czytelnika w niepewności, sugerując samodzielne dociekania.

Profesor Bartoś wyjaśniał słuchaczom, czym jest idea, podstawowe pojęcie filozofii Platona. Idea jest jasnym, jednoznacznym zrozumieniem tego, co słuszne, jest odkryciem przez umysł tego, co oczywiste i kierowanie się tą oczywistością w całym dalszym życiu. Postępowanie nieodpowiednie, złe wynika z braku wiedzy o tym, co słuszne, właściwe. Platon przeprowadza wywód, z którego wynika, że człowiek nie nabywa nowej wiedzy o rzeczywistości, lecz tylko przypomina sobie to, co znał już we wcześniejszych wcieleniach, wraca do prawd religijnych, filozoficznych czy moralnych. Proces ten określa mianem „anamnesis”. Jego warunkiem jest wiara w wędrówkę dusz. Po śmierci ciała nieśmiertelna dusza wciela się w nowe ciało, a człowiek przypomina sobie podstawowe prawdy istnienia, które rządzą światem idealnym. Świat ten możemy jednak poznawać tylko w sposób bardzo przybliżony, niewyraźny. Aby to zobrazować, Platon porównuje życie człowieka do siedzenia w jaskini i obserwowania gry świateł i cieni, rzucanych na ścianę przez płonące za jego plecami ognisko.

W dialogu „Państwo” Platon rozważa zagadnienie sprawiedliwości i prawa. Zdaniem rozmówców pojęcie sprawiedliwości zawsze narzucają najsilniejsi. Z ich punktu widzenia najlepszym położeniem jest możliwość krzywdzenia innych ludzi, samemu nie będąc krzywdzonym, najgorszym zaś sytuacja odwrotna, oznaczająca nieustanna krzywdę bez możliwości odpowiedzenia na nią. Takim skrajnościom ma zapobiegać prawo, jest ono kompromisem, regulującym zasady społecznego zachowania. W poglądach Platona dotyczących sprawiedliwości pobrzmiewają myśli, rozwijane później w filozofii Nietzschego.

Platon uważa, że wychowanie dobrego obywatela ateńskiego wymaga stworzenia przemyślanego systemu edukacyjnego. Aby dzieci nie nabrały złych nawyków dorosłych, od rodziców, należy je od nich odizolować, proponuje postępowanie, dzięki któremu nie będzie nawet wiadomo, kim są rodzice dziecka. Należy starannie dobierać przekazywane dzieciom treści, zwracając uwagę na przykład na to, by nie zatknęły się z nieodpowiednimi przekazami literackimi. Dlatego Homera należy czytać tylko we fragmentach, a poetów współczesnych powinno nakłaniać się do pisania utworów, motywujących ich do odpowiedniego rozwoju. W gimnazjonach dziewczynki powinny ćwiczyć z chłopcami, przyzwyczajenie sprawi, że nagość nie będzie budziła emocji. Proces wychowawczy dotyczy tylko elit, ale nie będzie to krąg zamknięty. Ludzie pozbawieni uzdolnień powinni być z niego usuwani, a dla dzieci uzdolnionych, ale biednych, będzie istniała możliwość awansu społecznego. Taki model wychowania powinien zapewnić Atenom przygotowanie odpowiednich kadr do zarządzania państwem w każdej dziedzinie życia publicznego.

Dorobek Platona pozostawał żywy także w stuleciach następnych. Nawiązywał do niego Plotyn i św. Augustyn, dając początek nurtowi, zwanemu neoplatonizmem. Akademia, szkoła założona przez Platona na przedmieściu Aten, została zlikwidowana przez władcę cesarstwa bizantyjskiego, cesarza Justyniana I Wielkiego, w roku 529. W czasach średniowiecza Platon był znany tylko we fragmentach, jego teksty poznano dokładniej dopiero w czasach renesansu.

W dyskusji, jaka wywiązała się po zakończeniu wykładu, sugerowano wprowadzenie elementów filozofii do programów szkół średnich, na podobieństwo systemu francuskiego. Podkreślano wartość filozofii Platona jako nieustannego krytycznego poszukiwania prawdy o rzeczywistości.

Tekst: Jacek Kępa