13 października 2017 w Krotoszyńskiej Bibliotece Publicznej im. Arkadego Fiedlera w Krotoszynie odbyło się spotkanie z dr Jackiem Kępą. Wykład "Reformacja i jej wpływ na historię Europy" należał do cyklu spotkań pt. „Wiara, nauka, sens - kultura europejska wobec spraw ostatecznych”.

Notatka z wykładu:

Wystąpienie Marcina Lutra zmieniło kształt chrześcijaństwa i do dziś wywiera na nie znaczący wpływ. Ale wpływ ten wykracza daleko poza zagadnienia wyłącznie religijne, teologiczne. Nowa forma religijności od początku funkcjonowała w ramach całej kultury europejskiej, wpłynęła na dzieje polityczne Europy i określiła stosunek Niemców do Zachodu.

Czynnikiem, który wywołał najdalej idące zmiany, było odrzucenie przez Lutra filozofii i teologii scholastycznej w formie nadanej przez św. Tomasza z Akwinu. Luter zobaczył w jego naukach przeszkodę w dążeniu do prawdziwej wiary i wielokrotnie poglądy te krytykował, choć dziś wiadomo, że pisma scholastyków znał bardzo słabo. Scholastyka była średniowieczną formą nauki, jej odrzucenie oznaczało odrzucenie ówczesnej formy racjonalności. Luter uważał, że to bezpośrednie przeżycie, nie rozum, jest źródłem wiary, że rozum przeszkadza w jej uzyskaniu, widział w nim wręcz narzędzie szatana. W swoich twierdzeniach dotyczących nowej religijności odwoływał się do dorobku św. Augustyna, filozofa żyjącego na przełomie IV i V wieku w rzymskiej Afryce, który kładł nacisk na Łaskę i emocjonalny kontakt z Bogiem. Myśl św. Augustyna zdominowała średniowiecze w pierwszych wiekach jego istnienia, w średniowieczu późniejszym dominowały poglądy św. Tomasza. Luter sięgnął w odległą przeszłość i znalazł w niej poparcie dla swej nieufności wobec rozumu. Negacja rozumu pociągnęła za sobą odrzucenie wszystkich związanych z nim elementów wiary: dobrych uczynków, mszy katolickiej, kultu relikwii, oddawania czci świętym, pielgrzymek do miejsc świętych, zaznaczyła się w reinterpretacji sakramentu spowiedzi, w zanegowaniu autonomicznej wartości jednostki i stojących przed nią możliwości samodzielnego rozwoju. Renesansowej koncepcji człowieka, według której jego istnienie i działanie ma wartość samą w sobie, przeciwstawił głęboko średniowieczną koncepcję człowieka upadłego z powodu grzechu pierworodnego, niezdolnego do jakiegokolwiek owocnego działania i zdanego wyłącznie na działanie Łaski. Bóg udziela jej tym, którzy potrafią swe życie podporządkować nieustającej pokucie. Dobry chrześcijanin porzuca więc nadzieje pokładane w rozumie, pozbywa się zaufania do siebie samego i podporządkowuje woli władcy, który reprezentuje wolę Boga. W Prusach, w zjednoczonych przez Prusy Niemczech i w Trzeciej Rzeszy podejście takie stało się fundamentem relacji społecznych. I w wieku XIX, i w czasach nazizmu wykorzystywano także antysemityzm Lutra. Naziści w wielomilionowych nakładach drukowali jego traktat zatytułowany „O Żydach i ich kłamstwach”, by w oczach swoich rodaków usprawiedliwić holokaust.

O ile w Niemczach reformacja przyczyniła się do utrwalenia relacji feudalnych, o tyle na Zachodzie stała się czynnikiem wzmacniającym tendencje demokratyczne. W Niemczech hasłami reformacji szermowali książęta i to oni wyciągnęli z niej największe korzyści. w Anglii natomiast największą korzyść z reformacji odniosły warstwy uboższe, które w wojnach domowych XVII wieku złamały hegemonię króla i doprowadziły do jego śmierci. Poza tym w Niemczech reformacja szerzyła się w konserwatywnej postaci nadanej przez Lutra, w Anglii natomiast w postaci nadanej przez Jana Kalwina, zawierającej zalążki nowego ustroju. Idee reformacji angielskiej, w wieku XVIII przeniesione na grunt francuski, dały początek procesom, z których rozwinęła się współczesna demokracja.

Nieufnością wobec rozumu Luter sprzeciwił się jedności wiary i rozumu, zbudowanej na dziedzictwie starożytnego Izraela i dorobku starożytnej Grecji. Jedność ta przez całe średniowiecze stanowiła fundament europejskiego porządku. W jego poglądach można widzieć reakcję na rozpoczynający się w wieku XVI rozwój nauk  przyrodniczych, który coraz wyraźniej podważał dotychczasową pozycję religii i zaczynał krytykować przesłanie Biblii. Rozdźwięk między wiarą a rozumem pogłębiał się w wiekach następnych. Reformacja, z powodu jej odmiennego przebiegu w Niemczech, Anglii i Francji, przyczyniła się do zantagonizowania najważniejszych wówczas państw Europy. Niemcy już w wieku XVIII krytykowali angielską formę monarchii parlamentarnej. Zachód podkreślał rolę rozumu i przyznawał coraz więcej praw jednostce, kładł podwaliny współczesności, Niemcy, w osobach takich jak Artur Schopenhauer, Fryderyk Nietzsche czy Georg Wilhelm Hegel byli kontynuatorami myśli Lutra, opowiadali się po stronie antyracjonalizmu, odrzucali idee oświecenia, podważali zasady zachodniej demokracji i poprzedzali ideologie, które podporządkowują jednostkę państwu. Politycznym wyrazem konfliktu między światopoglądowo odmiennymi postawami Niemiec i Zachodu w wieku XVIII stała się rewolucja francuska, w wieku XX natomiast dwie wojny światowe. Dziś społeczeństwo europejskie stoi przed zadaniem ponownego określenia relacji między obydwoma filarami europejskiej tożsamości, zadaniem, którego już raz podjęło się u schyłku starożytności. Nie wiadomo jednak, czy potrzebę tę w ogóle dostrzega.

Autor: Jacek Kępa