Plotyn jest ostatnim wielkim filozofem starożytności przedchrześcijańskiej. Żył w latach 204-270 n.e. Uważał się za interpretatora żyjącego pięć stuleci wcześniej Platona, w rzeczywistości jednak stworzył własny system filozoficzny, który za sprawą silnych powiązań z filozofią poprzednika nazywany jest neoplatonizmem. Jest jednym z niewielu filozofów, których twórczość zachowała się w całości. Stało się tak za sprawą jego ucznia Porfiriusza, który w roku 301 n.e. wydał spuściznę swego mistrza. Dzieła Plotyna zostały przez niego zgrupowane według sześciu zagadnień, z których każde omawiane jest w dziewięciu różnych rozprawach. Całości pięćdziesięciu czterech pism nadał tytuł Eneady, co oznacza Dziewiątnice. Dzięki temu samemu uczniowi znamy także życiorys Plotyna. Filozofią zainteresował się w wieku 28 lat. Został uczniem aleksandryjskiego filozofa Ammoniosa Sakkasa, także zwolennika Platona. W roku 244 zainteresowany filozofią Wschodu wziął udział w wyprawie przeciw Persom. Po powrocie założył w Rzymie własną szkołę filozoficzną. Pochodził z rodziny arystokratycznej, obracał się w najwyższych kręgach rzymskiej władzy, jego uczniowie byli członkami rzymskiej inteligencji, urzędnikami, artystami. Choć Plotyna otaczał dostatek i bogactwo, prowadził skromne, wstrzemięźliwe życie, wynikające z zasad jego filozofii. Spisywać swoje poglądy zaczął dopiero po ukończeniu pięćdziesiątego roku życia, co oznacza, że nie da się dokładnie prześledzić etapów rozwoju jego myśli. Kolejność poruszanych w rozprawach zagadnień nie ma charakteru systematycznego rozwijania poglądów, lecz przypomina wykład, na którego przebieg i treść mają wpływ słuchacze. Działalność pisarska trwała nieco więcej niż dziesięć lat. W roku 268 z powodu niestabilnej sytuacji politycznej opuścił Rzym, zamieszkał w Kampanii i tam wkrótce zmarł.

Podstawą jego systemu filozoficznego są pojęcia emanacji i hipostazy. Dysponujące mocą tworzenia byty wyższe emanują, wydzielają z siebie byty niższe. Plotyn stworzył teorię bytu, sięgającą od bytu absolutnego, istniejącego wiecznie i niezmiennie, po byty materialne, znajdujące się w nieustannym procesie tworzenia i rozpadu. Tożsamy z sobą, niezłożony, niepoznawalny Absolut, nazywany przez Plotyna Jednią, emanuje z siebie pierwszą hipostazę, Ducha. Jest on świadomy swego istnienia, ale tożsamy już nie tylko z sobą, lecz także z obecnymi w nim Ideami, czyli duchowymi, doskonałymi wzorcami wszystkiego, co może istnieć w świecie materialnym. Duch nie ma bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością widzialną, jego myślowy akt uświadamiania sobie własnego istnienia dokonuje się poza czasem. Zawartą w sobie moc twórczą przelewa na Duszę – hipostazę, która jedność zawartych w Duchu Idei rozdziela na wielość ich materialnych urzeczywistnień. Z Duszy wyłania się ostatnia hipostaza – znany nam świat materialny, dostępny zmysłom i przemijający. Także Dusza kontempluje swoje istnienie, ale dokonuje tego nie w jednym pozaczasowym akcie świadomości doskonałej, lecz gromadzi je w czasie, podnosząc stopień swej doskonałości.

System Plotyna ma charakter hierarchiczny, sięga od absolutnej Jedni do poziomu najniższego, jakim jest niedoskonała, nieposiadająca żadnych mocy twórczych materia. Dusza narzuca materii odpowiednie formy, znane naszym zmysłom i doświadczeniu, ale materia dąży do ich porzucenia i pogrążenia się w stan chaosu i bezkształtu. Człowiek żyje tak długo, jak długo w ciele pozostaje jego indywidualna dusza. Celem człowieka jest przenikanie myślą świata zmysłowego, zwracanie się ku Absolutowi i kontemplowanie jego odwiecznego istnienia. Pełna realizacja takiej postawy jest możliwa tylko poprzez śmierć, która na zawsze wyzwala nas z więzów niedoskonałej materii.

Dokonania Plotyna można uznać za syntezę filozofii starożytnej. Czerpał z poglądów Platona, Arystotelesa, Parmenidesa, Pitagorasa. Jego system nosi wyraźne znamiona teologiczne, można powiedzieć, że jest formą religii, która swoje twierdzenia czerpie wyłącznie z ludzkiego rozumu, bez odwołań do boskiego objawienia. Sam Plotyn nie interesował się chrześcijaństwem. Szacuje się, że w czasach jego narodzin w cesarstwie rzymskim żyło około dwustu tysięcy chrześcijan, w połowie wieku, gdy zaczął pisać, około pół miliona, a pod koniec trzeciego stulecia około miliona, co w państwie, liczącym sześćdziesiąt milionów mieszkańców, nadal było liczbą niewielką. Plotyn doceniał osobistą wielkość Jezusa, ale odrzucał dualistyczną koncepcję Boga i świata na rzecz reprezentowanego przez siebie monizmu. Ale już wspomniany Porfiriusz, uczeń Plotyna, pisał traktaty, skierowane przeciw chrześcijanom. Przeciw chrześcijaństwu występowali także późniejsi filozofowie neoplatońscy, tacy jak Jamblich czy Proklos. Uszczegóławiali nauki mistrza, dodając nowe hipostazy, wydłużając hierarchię bytów, włączając w nią elementy religii Wschodu. W połowie wieku czwartego, gdy chrześcijaństwo było już religią równoprawną innym, a liczba chrześcijan gwałtownie rosła, rzymska arystokracja i cesarz Julian Apostata, wykorzystując nauki neoplatońskie, próbowali ratować duchowy dorobek religii pogańskiej jako fundament, scalający rzymskie imperium. Próba okazała się daremna. W roku 381 chrześcijaństwo stało się religią obowiązującą, a wyznawców dawnych bogów zaczęto poddawać represjom. W roku 394 cesarz Teodozjusz zabronił organizowania pogańskich igrzysk olimpijskich, a w roku 529 Justynian, władca cesarstwa wschodniorzymskiego, zamknął istniejącą przez dziewięć stuleci Akademię Platońską. Był to kres neoplatonizmu i filozofii starożytnej w ogóle.

Jeszcze za życia Plotyna rozpoczął się proces wykorzystywania idei neoplatońskich jako nośnika treści chrześcijańskich. Rozpoczął go Orygenes, pierwszy wielki teolog o kilkanaście lat starszy od Plotyna. Także Orygenes działał w Aleksandrii i także słuchał nauk Ammoniusa Sakkasa. Orygenes pochodził z rodziny głęboko wierzącej, jego ojciec umarł śmiercią męczeńską. Posługując się platońskimi i neoplatońskimi pojęciami filozoficznymi, zaczął budować gmach teologii chrześcijańskiej. Za jego sprawą neoplatonizm został wprzęgnięty w służbę nowej religii. Dzieła wykorzystania poglądów Platona i neoplatonizmu dla wyrażenia idei chrześcijańskich dopełnił żyjący dwa stulecia później św. Augustyn, stwarzając w ten sposób duchowe fundamenty średniowiecza.

Autor tekstu: Jacek Kępa

Zdjęcia: Izabela Brodala