Przedchrześcijańskie oblicza starożytnego racjonalizmu

Filozofia starożytnej Grecji rozwijała się przez tysiąc lat. Jej początki sięgają wieku siódmego przed naszą erą, wtedy rodzą się pierwsi filozofowie. Kończy się wraz ze schyłkiem epoki hellenistycznej i przyjęciem chrześcijaństwa jako religii cesarstwa rzymskiego w wieku czwartym. Najważniejsze idee filozofii greckiej rodziły się na wybrzeżu Azji Mniejszej (dzisiejszej Turcji), w miastach Wielkiej Grecji (dzisiejsze południowe Włochy i Sycylia) oraz w Grecji właściwej, przede wszystkim w Atenach.

Pierwsze poglądy na naturę rzeczywistości sformułowali myśliciele zwani jońskimi filozofami przyrody. Wszyscy byli mieszkańcami Jonii, wówczas najdalej na wschód wysuniętej części świata greckiego. Urodzony pod koniec wieku VII p.n.e. Tales z Miletu, zastanawiając się nad naturą świata, doszedł do wniosku, że jego pierwotną materię stanowi woda. Zauważył zapewne związek między wodą a życiem, pewien wpływ na jego myślenie miały być także może mity o Okeanosie i Tetydzie. Jego uczeń Anaksymander pierwotną przyczynę świata nazwał bezkresem, nie przypisując jej żadnych właściwości materialnych. Uznał, że ciężka Ziemia spoczywa pośrodku wszechświata otoczona pierścieniami coraz lżejszej materii: wodą, powietrzem i ogniem, z którego powstały gwiazdy. Anaksymenes, uczeń Anaksymandra, bezkres wypełnił powietrzem. Poglądy filozofów tego okresu zamykają dociekania Heraklita, który podstawą wszystkiego, co istnieje, uczynił ogień, zmienność uznał za jedyną niezmienną cechę świata, dostrzegł jego relatywizm, ale podkreślał zarazem panującą w nim rozumność i harmonię.

Zajęcie miast greckich Azji Mniejszej przez Persów w połowie VI wieku p.n.e. sprawiło, że ośrodkiem dalszego rozwoju filozofii stała się Wielka Grecja, do której emigrowali mieszkańcy Jonii. Jednym z nich był Ksenofanes z Kolofonu, który uważał, że zasadą świata nie jest żadna forma materii, lecz jedno niezmienne, odwieczne bóstwo, którego cech nie da się bliżej określić. Uczeń Ksenofanesa, Parmenides z Elei rozwinął naukę mistrza do przeciwnego filozofom jońskim poglądu, że cechą bytu jest niezmienność, a wszelki ruch, wszelka zmiana jest tylko pozorem. Idee te rozwijał następca Parmenidesa, Zenon.

Ścieranie się podkreślających zmienność idei jońskich z eleacką ideą niezmienności bytu w V wieku p.n.e. zaowocowało poglądami starającymi się pogodzić obydwie skrajności. Efektem tych dążeń były teorie Empedoklesa z Agrygentu, Anaksagorasa działającego w Atenach i Demokryta z Abdery. Kompromis polegał na wprowadzaniu coraz większej liczby niezmiennych, wiecznych składników materii, z których mogła powstawać ukazująca się naszemu doświadczeniu zmienna rzeczywistość. Dla Empedoklesa były to cztery znane już żywioły (ziemia, woda, powietrze, ogień), dla Anaksagorasa składników tych było tyle, ile zmieniających się form rzeczywistości, a do aktywności zmuszał je Duch. Demokryt natomiast zrezygnował z ingerencji boskiej, a niezmienne elementy rzeczywistości nazwał atomami. W poglądach Empedoklesa dopatrywać się można zalążków dzisiejszej chemii, w poglądach Demokryta natomiast fundamentu współczesnej fizyki.

Z dziejami idei filozoficznych wywodzących się z jońskiego wybrzeża Azji Mniejszej związana jest wyspa Samos. W pierwszej połowie wieku VI p.n.e. urodził się na niej Pitagoras, uczeń Talesa z Miletu. Także on musiał opuścić Jonię. Osiedlił się w jednym z miast Wielkiej Grecji. Wyjątkowość Pitagorasa polega na tym, że idee filozoficzne i odkrycia naukowe, jakich dokonał, łączył z misteriami religijnymi. Był założycielem bractwa religijnego, odwołującego się do mitów związanych z Orfeuszem i Dionizosem. Jego członkowie wierzyli w wędrówkę dusz. Istotą pitagoreizmu było przekonanie o możliwości oczyszczenia z niedoskonałości życia dzięki połączeniu religijnej ekstazy i wiedzy naukowej. Wiedza służyła mistycznemu wyzwoleniu z więzów ciała. Pitagorejczycy dokonali ważnych odkryć naukowych, dotyczących matematyki, muzyki i astronomii. Stworzyli geocentryczny model wszechświata, która ewoluując w wiekach następnych doprowadził do powstania teorii heliocentrycznej. Ostatecznie jednak, pod wpływem Platona (spotkanie piąte – 20.02.2017) i Arystotelesa (spotkanie szóste – 3.07.2017) zwyciężyła koncepcja geocentryczna. W II wieku n.e. sformułował ją Ptolemeusz.

Filozofia starożytnych Greków zajmowała się zarówno kosmosem, jak i człowiekiem (Sokrates, spotkanie czwarte – 28.10.2016). Uczyła poznawania rzeczywistości przez obserwację i dedukcję, stała się zalążkiem nauk przyrodniczych, matematycznych i humanistycznych, na zawsze określiła podejście Europejczyków do świata. Uznała rozum za jedyne wiarygodne narzędzie poznawania rzeczywistości. W schyłkowym okresie cesarstwa rzymskiego z jej dorobku zaczęło korzystać chrześcijaństwo.

Jacek Kępa